मसाज अर्थात् मालिस, शारीरिक र मानसिक स्वास्थ्य सुधार गर्नका लागि प्रयोग गरिने एक पुरातन विधि हो । यो हजारौँ वर्षदेखि विभिन्न सभ्यता र संस्कृतिहरूमा अपनाइँदै आएको छ । इतिहासलाई हेर्दा, प्राचीन मिश्र, ग्रीस, चीन तथा भारतजस्ता स्थानहरूमा मसाजलाई चिकित्सा प्रणालीको अभिन्न अंग मानिएको पाइन्छ । यो विधि केवल आरामका लागि मात्र नभई विभिन्न रोगको उपचारका रूपमा समेत प्रभावकारी देखिएको छ ।
मसाजको उपयोगिता र महत्व
मसाज एउटा प्राकृतिक उपचार हो, जसले शरीरका मांसपेशी, नसाहरू तथा हाडजोर्नीलाई फाइदा पुर्याउँछ । यो विधिले रक्तसञ्चारलाई प्रवाह गर्न मद्दत गर्छ, तनाव कम गर्छ र समग्र स्वास्थ्य सुधार गर्छ । स्वास्थ्य विज्ञानका विभिन्न अध्ययनहरूले देखाउँछन् कि नियमित मसाजले शरीरको प्रतिरक्षा प्रणाली बलियो बनाउँछ, जसले गर्दा व्यक्तिलाई रोगप्रतिरोधात्मक क्षमता बढाउन मद्दत पुग्छ ।
शारीरिक र मानसिक फाइदा
मसाजले शरीरमा पर्ने सकारात्मक प्रभावहरू यस प्रकार छन्:
हड्डी तथा मांसपेशी मजबुत बनाउँछ: मसाजले शरीरका मांसपेशीहरूलाई शिथिल पार्दै मजबुत बनाउने काम गर्छ । साथै, यो जोर्नीहरूलाई लचिलो बनाउने र हाडसम्बन्धी समस्याहरू न्यूनीकरण गर्न मद्दत पुर्याउँछ ।
तनाव र डिप्रेसन कम गर्छ: आधुनिक जीवनशैलीमा मानसिक तनाव बढिरहेको छ । मसाजले रक्तसञ्चार प्रवाह सुधार गर्दै हार्मोनल सन्तुलन कायम राख्न भूमिका खेल्छ, जसले तनाव कम गर्न मद्दत गर्छ ।
निद्रा सुधार गर्छ: मसाजले शरीरलाई आरामदायी महसुस गराउने भएकाले अनिद्राको समस्या भएका व्यक्तिहरूलाई राम्रो निद्रा दिलाउन सहयोग गर्छ ।
पाचन प्रणालीलाई सक्रिय बनाउँछ: पेटको क्षेत्रमा हुने विशेष मसाजले पाचन प्रक्रियालाई सहज बनाउन र अपच तथा ग्यास्ट्रिक समस्या कम गर्न मद्दत गर्छ ।
छालाको स्वास्थ्य सुधार गर्छ: मसाजले छालालाई पोषण प्रदान गर्छ, जसले गर्दा छालामा चमक आउँछ र चाउरीपन घट्छ ।
मसाजका विभिन्न प्रकार
मसाज विभिन्न प्रविधिहरू अनुसार फरक-फरक विधिमा गरिन्छ । चिकित्सा विज्ञानले मसाजलाई मुख्यतः निम्न प्रकारमा वर्गीकरण गरेको छ:
१. स्विडिस मसाज
यो विश्वभर प्रचलित सबैभन्दा लोकप्रिय मसाज विधि हो । यसमा शरीरलाई आराम दिने विभिन्न प्रविधिहरू जस्तै स्ट्रोकिङ, निडिङ, ट्यापिङ आदिको प्रयोग गरिन्छ । यो विधि मांसपेशीको तनाव कम गर्न, रक्तसञ्चार प्रवाह बढाउन तथा ढाडको दुखाइ कम गर्न प्रभावकारी मानिन्छ ।
२. डिप टिस्यु मसाज
यस विधिमा मांसपेशीको गहिरो तहसम्म पुग्ने गरी मसाज गरिन्छ । यसले मांसपेशीको कडापन हटाउन, नसाहरूको अवरोध हटाउन तथा दीर्घकालीन दुखाइ कम गर्न मद्दत गर्छ । गहिरो दबाब दिने भएकाले यो मसाज अन्य विधिहरूभन्दा अलि तीव्र मानिन्छ ।
३. अरोमा थेरापी मसाज
यो मसाज केवल शारीरिक आरामका लागि मात्र नभई मानसिक स्वास्थ्य सुधार गर्न पनि प्रयोग गरिन्छ । यसमा विभिन्न सुगन्धित तेलहरू प्रयोग गरिन्छ, जसले तनाव कम गर्न, आत्मशान्ति प्राप्त गर्न र निद्रा सुधार गर्न मद्दत गर्छ । विशेषगरी, ल्याभेन्डर, रोजमेरी तथा टी ट्री तेलहरूका उपयोगले उत्कृष्ट परिणाम दिने देखिएको छ ।
४. थाई मसाज
थाई मसाजले शरीरको लचिलोपन सुधार गर्न तथा रक्तसञ्चार प्रवाह बढाउन मद्दत गर्छ । यसमा शरीरलाई विभिन्न मुद्राहरूमा राखेर मसाज गरिन्छ । योगासँग मिल्दोजुल्दो विधि अपनाइने भएकाले यसलाई ‘एक्टिभ मसाज’ पनि भनिन्छ ।
५. हर्बल मसाज
यस मसाजमा विभिन्न जडिबुटी तथा प्राकृतिक तेलहरूको प्रयोग गरिन्छ । आयुर्वेदमा उल्लेखित यो विधिले शरीरको प्राकृतिक सन्तुलन कायम राख्न मद्दत गर्छ र दीर्घकालीन स्वास्थ्य सुधारमा सकारात्मक प्रभाव पार्छ ।
मसाजको आधुनिक प्रयोग
अहिलेको समयमा मसाज केवल आरामका लागि मात्र सीमित छैन । चिकित्सा क्षेत्रमा यसलाई विभिन्न प्रकारका रोगहरूको उपचारको रूपमा समेत प्रयोग गरिन्छ ।
स्पोर्ट्स मसाज: खेलाडीहरूका लागि विशेष मसाज प्रविधि, जसले चोटपटक निको पार्न र मांसपेशी सुधार गर्न सहयोग गर्छ ।
पुनर्वास मसाज: अपांगता भएका तथा गम्भीर रोगबाट निको भइरहेका बिरामीहरूका लागि प्रयोग गरिन्छ ।
गर्भवती महिलाहरूका लागि मसाज: गर्भावस्थामा हुने विभिन्न समस्या न्यूनीकरण गर्न मद्दत गर्छ ।
निष्कर्ष
मसाज केवल विलासिताका लागि नभई स्वास्थ्य सुधारका लागि पनि आवश्यक छ । यसले शारीरिक तथा मानसिक तनाव कम गर्दै समग्र स्वास्थ्यमा सकारात्मक प्रभाव पार्छ । विभिन्न प्रविधिहरू अनुसार मसाजका अनेकौं फाइदाहरू छन्, जसले गर्दा यसलाई चिकित्सा विज्ञानले पनि समर्थन गरेको छ ।
नियमित मसाजले स्वस्थ जीवनशैली अपनाउन सहयोग गर्छ, जसले मानिसलाई तनावमुक्त, ऊर्जावान् र तन्दुरुस्त बनाउँछ । तसर्थ, स्वास्थ्यको लागि मसाजलाई पनि दैनिक जीवनशैलीमा समावेश गर्न आवश्यक देखिन्छ ।
