डरलाग्दो सपना देख्नु एक सामान्य अनुभव हो जुन सबै उमेरका मानिसहरूलाई समय–समयमा हुन्छ । यस्ता सपनाले हामीलाई डर, चिन्ता, वा त्रासको अनुभूति गराउँछन् र कहिलेकाहीँ ब्युँझिएपछि पनि त्यसको प्रभाव लामो समयसम्म रहिरहन्छ ।
तर, डरलाग्दो सपना किन देखिन्छ भन्ने कुरा बुझ्नु महत्त्वपूर्ण छ, किनकि यसले हाम्रो मानसिक र शारीरिक स्वास्थ्यसँग सम्बन्ध राख्छ । यस लेखमा डरलाग्दो सपना देख्नुका कारणहरूलाई वैज्ञानिक र आयुर्वेदिक दृष्टिकोणबाट व्याख्या गरिएको छ, साथै यसबाट बच्ने उपायहरू पनि प्रस्तुत गरिएको छ ।
डरलाग्दो सपना के हो?
डरलाग्दो सपना, जसलाई सामान्य भाषामा ‘दुःस्वप्न’ (nightmare) पनि भनिन्छ, त्यस्ता सपनाहरू हुन् जसमा हामीले डरलाग्दा वा तनावपूर्ण दृश्यहरू देख्छौं । उदाहरणका लागि, कसैले पछ्याइरहेको, उचाइबाट खसेको, वा कुनै खतरनाक परिस्थितिमा परेको जस्ता अनुभवहरू यस्ता सपनामा देखिन सक्छन् । यस्ता सपनाले प्रायः हामीलाई ब्युँझाइदिन्छ र ब्युँझिएपछि पनि मनमा डर वा अशान्तिको भावना रहिरहन्छ ।
वैज्ञानिक दृष्टिकोण
आधुनिक विज्ञानका अनुसार, सपना मस्तिष्कको एक प्राकृतिक प्रक्रिया हो । जब हामी सुत्छौं, हाम्रो मस्तिष्कले दिनभरका अनुभव, भावना, र विचारहरूलाई व्यवस्थित गर्छ । यो प्रक्रिया विशेष गरी रेम (Rapid Eye Movement) चरणमा हुन्छ, जुन सपना देख्ने मुख्य समय हो । यो चरणमा मस्तिष्क अत्यन्त सक्रिय हुन्छ र विभिन्न प्रकारका सपनाहरू देखाउँछ, जसमा डरलाग्दो सपनाहरू पनि पर्छन् ।
डरलाग्दो सपना देख्नुका प्रमुख कारणहरू निम्नलिखित छन्:
- मानसिक तनाव र चिन्ता: यदि हामी कुनै कुराको बारेमा चिन्तित वा तनावग्रस्त छौं भने त्यसको प्रभाव हाम्रो सपनामा देखिन्छ । उदाहरणका लागि, परीक्षा, कामको दबाब, वा पारिवारिक समस्याले डरलाग्दो सपना निम्त्याउन सक्छ ।
- ट्रमा वा दर्दनाक अनुभव: कुनै दुर्घटना, हिंसा, वा प्राकृतिक प्रकोप जस्ता घटनाको प्रभाव लामो समयसम्म रहन सक्छ । यस्ता अनुभवले बारम्बार डरलाग्दो सपना देखाउँछ, जसलाई ‘पोस्ट–ट्रमाटिक स्ट्रेस डिसअर्डर’ (PTSD) को लक्षण पनि मानिन्छ ।
- औषधि वा पदार्थको प्रयोग: केही औषधि (जस्तै, एन्टिडिप्रेसन्ट) वा मादक पदार्थको सेवनले मस्तिष्कको रसायनमा परिवर्तन ल्याउँछ र डरलाग्दो सपना देखाउने सम्भावना बढाउँछ ।
- निद्राको समस्या: ‘स्लीप एपनिया’ वा ‘नार्कोलेप्सी’ जस्ता निद्रा विकारहरूले निद्राको चक्र बिगार्छ, जसले सपनालाई तीव्र र डरलाग्दो बनाउँछ ।
- अस्वस्थ जीवनशैली: अनियमित सुत्ने बानी, राति भारी खाना खानु, वा सुत्नुअघि मोबाइल वा टिभी हेर्नुले निद्राको गुणस्तर बिग्रन्छ र डरलाग्दो सपना देखिन्छ ।
वैज्ञानिकहरूका अनुसार, डरलाग्दो सपना मस्तिष्कको ‘एमिग्डाला’ भागसँग जोडिएको हुन्छ, जुन भावना र डरलाई नियन्त्रण गर्ने केन्द्र हो । जब यो भाग अति सक्रिय हुन्छ, हामी डरलाग्दो सपना देख्छौं ।
आयुर्वेदिक दृष्टिकोण
आयुर्वेदमा सपनालाई शरीरको तीन दोषहरू—वात, पित्त, र कफ—को असन्तुलनसँग जोडेर हेरिन्छ ।
डरलाग्दो सपना प्रायः ‘वात दोष’ को असन्तुलनका कारण देखिन्छ । वात दोष हावा र आकाश तत्वसँग सम्बन्धित छ र यसले मनको स्थिरता र शान्तिलाई प्रभावित गर्छ । जब वात दोष बढ्छ, मनमा डर, चिन्ता, र अशान्ति बढ्छ, जसले डरलाग्दो सपना देखाउँछ । आयुर्वेदका अनुसार, डरलाग्दो सपना देख्नुका कारणहरू निम्नलिखित छन्:
- वात दोषको असन्तुलन: अनियमित जीवनशैली, धेरै यात्रा, राति ढिलो सुत्नु, वा हल्का र सुख्खा खाना खानुले वात दोष बढाउँछ ।
- मानसिक तनाव: चिन्ता, शोक, वा डरले मन अस्थिर हुन्छ र वात दोष असन्तुलित हुन्छ ।
- पाचन सम्बन्धी समस्या: अपच वा कब्जियतले शरीरमा ‘आम’ (टक्सिन) जम्मा हुन्छ, जसले सपनालाई प्रभावित गर्छ ।
- राति भारी खाना: मसालेदार वा भारी खानाले पित्त दोष बढाउँछ, जसले सपनामा आगो, हिंसा, वा रक्तपात जस्ता दृश्यहरू देखाउँछ ।
आयुर्वेदको ‘चरक संहिता’ मा भनिएको छ कि सन्तुलित आहार र जीवनशैलीले दोषहरूलाई नियन्त्रणमा राख्छ र सपनाहरूलाई शान्त बनाउँछ ।
डरलाग्दो सपनाबाट बच्ने उपायहरू
डरलाग्दो सपनालाई कम गर्न वा रोक्न निम्नलिखित उपायहरू अपनाउन सकिन्छ:
वैज्ञानिक उपायहरू
- तनाव कम गर्नुहोस्: ध्यान, योग, र गहिरो सास फेर्ने अभ्यासले मन शान्त राख्छ र तनाव कम गर्छ ।
- निद्रा स्वच्छता: नियमित सुत्ने र उठ्ने समय बनाउनुहोस् । सुत्नुअघि मोबाइल वा टिभीबाट टाढा रहनुहोस् ।
- हल्का खाना: राति सुपाच्य खाना खानुहोस् र कैफीन वा मादक पदार्थबाट बच्नुहोस् ।
- व्यायाम: नियमित शारीरिक व्यायामले निद्रालाई गहिरो बनाउँछ ।
- चिकित्सकीय परामर्श: यदि डरलाग्दो सपना नियमित देखिन्छ भने मनोवैज्ञानिक वा निद्रा विशेषज्ञसँग सल्लाह लिनुहोस् ।
आयुर्वेदिक उपायहरू
- वात दोष सन्तुलन: तिलको तेलले नियमित मालिस गर्नुहोस् । यसले वात दोषलाई नियन्त्रण गर्छ ।
- शान्त आहार: राति हल्का र सात्विक खाना खानुहोस् । दूधमा अश्वगन्धा मिसाएर पिउनुहोस् ।
- प्राणायाम र ध्यान: अनुलोम–विलोम र ध्यानले मन शान्त राख्छ ।
- जडीबुटी: ब्राह्मी, शंखपुष्पी, वा अश्वगन्धाले निद्रा सुधार्छ ।
डरलाग्दो सपना देख्नु सामान्य भए पनि यो हाम्रो मानसिक र शारीरिक स्वास्थ्यको प्रतिबिम्ब हो । वैज्ञानिक दृष्टिकोणले यसलाई तनाव, चिन्ता, र निद्रा समस्यासँग जोड्छ भने आयुर्वेदले वात दोषको असन्तुलनलाई कारण मान्छ । दुवै दृष्टिकोणले सन्तुलित जीवनशैली र मानसिक शान्तिलाई जोड दिन्छन् । यदि यस्ता सपनाले दैनिक जीवनमा असर पारिरहेको छ भने चिकित्सक वा आयुर्वेदिक विशेषज्ञको सल्लाह लिनु उचित हुन्छ । सपनाहरू हाम्रो अवचेतन मनको अभिव्यक्ति हुन्, त्यसैले तिनलाई बुझेर समाधान खोज्नु नै उत्तम उपाय हो ।
