सपना देख्नु मानिसको स्वाभाविक प्रक्रिया हो । राति सुत्दा हामी सबैले कुनै न कुनै रूपमा सपना देख्छौं । तर, यदि सपनाहरू धेरै देखिन्छन् वा बारम्बार सपनाले निद्रामा बाधा पुग्छ भने यो स्वास्थ्यका लागि राम्रो मानिँदैन । यो विषयमा आयुर्वेद र आधुनिक विज्ञानले फरक–फरक तरिकाले व्याख्या गरेका छन् । यहाँ यी दुवै दृष्टिकोणबाट प्राप्त जानकारीलाई समेटेर धेरै सपना देख्नुको प्रभाव र समाधानबारे चर्चा गरिएको छ ।
आयुर्वेदिक दृष्टिकोण
आयुर्वेदमा सपनालाई ‘स्वप्न’ भनिन्छ र यसलाई मानसिक तथा शारीरिक स्वास्थ्यसँग जोडेर हेरिन्छ । आयुर्वेदका अनुसार, सपना देख्नुको मुख्य कारण शरीरमा ‘वात दोष’ को असन्तुलन हो । वात दोषले शरीरको गतिविधि र मनको चञ्चलतालाई नियन्त्रण गर्छ । जब वात दोष बढ्छ, मन अस्थिर हुन्छ र सपनाहरूको संख्या तथा तीव्रता पनि बढ्छ ।
आयुर्वेदको प्रसिद्ध ग्रन्थ ‘चरक संहिता’ मा भनिएको छ कि अनिद्रा, चिन्ता, र गलत आहारका कारण वात दोष बढ्छ । जसले सपनालाई प्रभावित गर्छ । धेरै सपना देख्नुले शरीरमा ‘आम’ (टक्सिन) जम्मा भएको संकेत गर्छ, जुन स्वास्थ्यका लागि हानिकारक हुन्छ । आयुर्वेदले सपनालाई तीन प्रकारमा वर्गीकरण गरेको छ:
- दोषजन्य स्वप्न: शरीरमा दोष (वात, पित्त, कफ) को असन्तुलनले देखिने सपना ।
- अनुभूतजन्य स्वप्न: दिनभरको अनुभव वा घटनाले प्रभावित सपना ।
- प्राकृतिक स्वप्न: सामान्य र स्वाभाविक रूपमा देखिने सपना ।
धेरै सपना देख्नु प्रायः दोषजन्य हुन्छ । यस्ता सपनाले मानसिक अशान्ति, थकान, र पाचन प्रणालीमा समस्या ल्याउँछ । आयुर्वेदका अनुसार, राति भारी खाना खानु, तनाव लिनु, र अनियमित जीवनशैलीले वात दोष बढाउँछ, जसको परिणामस्वरूप धेरै सपना देखिन्छ ।
वैज्ञानिक दृष्टिकोण
आधुनिक विज्ञानले सपनालाई निद्राको ‘रेम’ (Rapid Eye Movement) चरणसँग जोड्छ । यो चरणमा मस्तिष्क सक्रिय हुन्छ र सपना देखिन्छ । सामान्य रूपमा सपनाले मस्तिष्कलाई दिनभरको जानकारी व्यवस्थित गर्न र तनाव कम गर्न मद्दत गर्छ । तर, धेरै सपना देख्नु वा बारम्बार सपनाले निद्रा खण्डित हुनुले निद्राको गुणस्तरमा ह्रास ल्याउँछ ।
वैज्ञानिक अध्ययनहरूले देखाउँछन् कि धेरै सपना देख्नु प्रायः मानसिक तनाव, चिन्ता, र डिप्रेसनसँग सम्बन्धित हुन्छ । यस्तो अवस्थामा मस्तिष्कले दिनभरको तनावलाई सपनामार्फत व्यक्त गर्छ, जसले निद्रालाई अशान्त बनाउँछ । साथै, धेरै सपना देख्नु ‘निद्रा विकार’ (sleep disorders) को लक्षण पनि हुन सक्छ । जस्तै:
- नार्कोलेप्सी: दिनमा पनि निद्रा लाग्ने र असामान्य सपना देखिने समस्या ।
- स्लीप एपनिया: सुत्दा श्वास रोकिने अवस्था, जसले सपनाको तीव्रता बढाउँछ ।
यी समस्याले निद्रालाई अपूर्ण बनाउँछ र व्यक्तिलाई थकान, कमजोरी, र एकाग्रताको कमी महसुस गराउँछ । वैज्ञानिकहरू भन्छन् कि धेरै सपनाले मस्तिष्कलाई अति सक्रिय बनाउँछ, जसले गहिरो निद्रा (Deep Sleep) को अवधि घटाउँछ । फलस्वरूप, बिहान उठ्दा व्यक्ति ताजा महसुस गर्न सक्दैन ।
धेरै सपना देख्नुका स्वास्थ्यमा प्रभाव
धेरै सपना देख्नुले शारीरिक र मानसिक स्वास्थ्यमा विभिन्न नकारात्मक असर पार्छ । तल केही प्रमुख प्रभावहरू उल्लेख गरिएको छ:
- निद्राको गुणस्तरमा कमी: बारम्बार सपनाले निद्राको चक्र बिग्रन्छ र गहिरो निद्रा लिन सकिँदैन ।
- मानसिक तनाव: धेरै सपनाले चिन्ता र अशान्ति बढाउँछ, जसले मानसिक स्वास्थ्य बिगार्छ ।
- शारीरिक थकान: अपूर्ण निद्राले शरीरलाई आराम मिल्दैन, जसले दिनभर थकान र कमजोरी हुन्छ ।
- पाचन समस्या: आयुर्वेदका अनुसार, वात दोषको असन्तुलनले पाचन शक्ति कमजोर हुन्छ, जसले अपच र कब्जियत निम्त्याउँछ ।
- एकाग्रतामा कमी: निद्राको अभावले मस्तिष्कको कार्यक्षमता घट्छ, जसले स्मरण शक्ति र एकाग्रतामा ह्रास आउँछ ।
धेरै सपना देख्नुको रोकथाम र उपचार
आयुर्वेदिक उपायहरू
- वात दोष सन्तुलन: नियमित तेल मालिस (अभ्यंग) गर्नाले वात दोष सन्तुलनमा रहन्छ ।
- सन्तुलित आहार: राति हल्का र सुपाच्य खाना खानुहोस् । खाना खाएपछि १०–१५ मिनेट हिँड्नुहोस् ।
- मन शान्त राख्ने: ध्यान, प्राणायाम, र योग निद्राले मन शान्त हुन्छ र सपना कम देखिन्छ ।
- जडीबुटी प्रयोग: अश्वगन्धा, ब्राह्मी, र जटामांसी जस्ता जडीबुटीले निद्रालाई गहिरो बनाउँछ ।
वैज्ञानिक उपायहरू
- निद्रा स्वच्छता: नियमित सुत्ने र उठ्ने समय बनाउनुहोस् । सुत्ने कोठालाई शान्त र अँध्यारो राख्नुहोस् ।
- तनाव व्यवस्थापन: तनाव कम गर्न ध्यान, गहिरो सास फेर्ने अभ्यास, र व्यायाम गर्नुहोस् ।
- कैफीनबाट बच्ने: साँझमा चिया, कफी, वा निकोटिनको प्रयोग नगर्नुहोस्, किनकि यिनले निद्रालाई बाधा गर्छन् ।
- चिकित्सकीय सल्लाह: यदि समस्या लामो समयसम्म रह्यो भने चिकित्सकसँग परामर्श लिनुहोस् ।
सपना देख्नु सामान्य प्रक्रिया हो, तर धेरै सपना देख्नु स्वास्थ्यका लागि हानिकारक हुन सक्छ । आयुर्वेदले यसलाई वात दोषको असन्तुलनसँग जोड्छ भने विज्ञानले मानसिक तनाव र निद्रा विकारसँग सम्बन्धित ठान्छ । दुवै दृष्टिकोणले धेरै सपना देख्नुले निद्राको गुणस्तर घटाउने, मानसिक अशान्ति बढाउने, र शारीरिक थकान ल्याउने कुरामा सहमत छन् ।
यो समस्याबाट बच्न नियमित जीवनशैली, सन्तुलित आहार, र मन शान्त राख्ने अभ्यास अपनाउनु जरुरी छ । यदि धेरै सपना देख्ने समस्या लामो समयसम्म रहिरह्यो भने चिकित्सकको सल्लाह लिनु उत्तम हुन्छ । स्वस्थ निद्रा नै स्वस्थ जीवनको आधार हो ।
