अहिलेको शहरी जीवनशैलीमा परिवारको स्वरूप परिवर्तन भइसकेको छ। बढ्दो महँगी, समयको अभाव र बदलिंदो जीवनशैलीका कारण परिवारको आकार सानो बन्दै गएको छ। पहिले जस्तो तीन-चार जना सन्तान जन्माउने प्रवृत्ति घट्दै गएको छ र दम्पतीहरू एउटै सन्तानमै चित्त बुझाउन थालेका छन्। विशेष गरी, श्रीमान्-श्रीमती दुवै कामकाजी भएकाले बच्चाको लालनपालन सहज होस् भन्ने सोचका कारण यो प्रवृत्ति झनै बढ्दो छ।
तर, एकल सन्तान भएर हुर्किनु बच्चाका लागि कति सकारात्मक वा नकारात्मक छ भन्ने विषयमा विभिन्न अध्ययनहरूले मनोवैज्ञानिक प्रभावहरू देखाएका छन्। एकल सन्तान भएकाले बच्चाहरूमा सामाजिक समायोजनको समस्या देखिन सक्छ। उनीहरूमा जिद्दीपन बढी हुने, आफूले चाहेको कुरा तत्कालै पूरा हुनुपर्छ भन्ने सोच विकसित हुने, र विभिन्न परिस्थितिहरूसँग सम्झौता गर्न गाह्रो हुने समस्या देखिन्छ।
एकल सन्तानको मनोवैज्ञानिक समस्या
समायोजनको समस्या एकल सन्तान हुर्किंदै जाँदा देखिने मुख्य मनोवैज्ञानिक चुनौती हो। जब बच्चा दाजुभाइ वा दिदीबहिनी बिना हुर्किन्छ, उसलाई आफ्नो चाहना पूरा गर्नैपर्ने मानसिकता बस्न सक्छ। अभिभावकले सन्तानलाई अधिक माया गर्ने, तर सीमित अनुशासन दिने प्रवृत्तिका कारण बच्चाहरू आफू अनुकूल वातावरण खोज्न मात्र सिक्छन्।
त्यस्तै, सामाजिक वातावरणमा सजिलै घुलमिल हुन नसक्ने समस्या पनि देखिन्छ। बच्चाहरूलाई दौंतरी नभएकाले एक्लै खेल्ने, बस्ने बानी पर्छ, जसले उनीहरूको सामाजिक विकासलाई अवरुद्ध गर्न सक्छ। साथीको समूह बनाउन नसक्ने वा साथीहरूको समूहमा स्वीकार्यता नपाएमा उनीहरूमा असामाजिक प्रवृत्ति देखा पर्न सक्छ।
हजुरबा-हजुरआमासँग समय बिताउने अवसर कम पाउनु अर्को ठूलो चुनौती हो। पहिलेको पुस्तामा हजुरबा-हजुरआमासँग हुर्किनु बच्चाहरूका लागि भावनात्मक रूपमा बलियो हुने अवसर थियो। उनीहरूबाट जीवनका मूल्य, नैतिकता, अनुभव र सामाजिक कौशल सिक्ने मौका पाउँथे। तर, अहिलेका बालबालिका आफ्ना आमाबुबासँग पनि कम समय बिताउने भएकाले आत्मविश्वास र विवेकशीलता कमी देखिन सक्छ।
एकल सन्तान र दीर्घकालीन असर
बाल्यकालमा देखिने यी मनोवैज्ञानिक समस्याहरू वयस्क भएपछि झनै गम्भीर रूप लिन सक्छन्। एकल सन्तान भएका मानिसहरूलाई वैवाहिक जीवनमा समायोजन गर्न गाह्रो हुन सक्छ। उनीहरू पार्टनरसँग मिलेर जीवन अगाडि बढाउने सोच राख्नभन्दा पनि आफू अनुकूल परिस्थिति खोज्न प्रयास गर्छन्। जसले गर्दा वैवाहिक सम्बन्धमा असमझदारी बढ्न सक्छ।
मानसिक स्वास्थ्यको दृष्टिकोणले हेर्दा पनि एकल सन्तानमा डिप्रेसन, एन्जाइटी, र सामाजिक डर (सोसल फोबिया) जस्ता समस्या देखिन सक्छन्। उनीहरू साना-साना कुरामा आत्तिने, आफूलाई सुरक्षित महसुस नगर्ने र आत्मसम्मानको कमी हुने समस्याबाट ग्रस्त हुन सक्छन्।
त्यस्तै, बच्चाहरूलाई सानैदेखि सबै सुविधा उपलब्ध गराइदिँदा उनीहरूमा चाहेको कुरा पूरा हुनैपर्छ भन्ने मानसिकता विकसित हुन सक्छ। जब उनीहरू आफ्ना आवश्यकताहरू पूरा गर्न सक्दैनन्, तब असन्तुष्टि, आक्रोश, र निराशा उत्पन्न हुन सक्छ।
अभिभावकत्वमा सुधारका उपाय
एकल सन्तान हुर्काउने क्रममा अभिभावकहरूले सचेत हुन आवश्यक छ। बालबालिकाको समग्र व्यक्तित्व विकासका लागि उनीहरूलाई समय दिनु सबैभन्दा महत्वपूर्ण पक्ष हो। आमाबुबाले बच्चासँग दैनिक कम्तीमा १–२ घण्टा बिताउने, उनीहरूका कुरा सुन्ने, भावनात्मक रूपमा जोडिने प्रयास गर्नुपर्छ।
सन्तुलित अभिभावकत्व आवश्यक हुन्छ। बच्चालाई माया दिने तर अनुशासन पनि सिकाउने, उनीहरूको माग पूरा गर्दा विवेकपूर्ण निर्णय गर्ने बानी बसाल्नुपर्छ। बच्चाहरूलाई सानैदेखि सीमित आवश्यकताहरू पूरा गर्न सिकाउनु आवश्यक छ ताकि उनीहरू जिम्मेवार नागरिक बन्न सकून्।
त्यस्तै, सामाजिक व्यवहार सुधार गर्न अभिभावकहरूले बच्चालाई समुहमा खेल्न, दौंतरीहरूसँग समय बिताउन प्रेरित गर्नुपर्छ। स्कूल बाहिरका अतिरिक्त क्रियाकलापहरूमा सहभागी गराउनु, हजुरबा-हजुरआमासँग समय बिताउने अवसर दिनु लाभदायक हुन सक्छ।
निष्कर्ष
समाज बदलिंदै जाँदा परिवारको स्वरूप परिवर्तन हुनु स्वाभाविक हो। एकल सन्तान पद्धति आधुनिक जीवनशैलीको आवश्यकता जस्तो देखिए पनि यसको मनोवैज्ञानिक असरलाई बेवास्ता गर्न सकिन्न। अभिभावकहरूले सचेत भएर बच्चालाई समय दिने, सकारात्मक सोचको विकास गर्ने र सामाजिक रूपमा बलियो बनाउन मद्दत गर्ने उपायहरू अवलम्बन गरे मात्र एकल सन्तानको मनोवैज्ञानिक चुनौती कम गर्न सकिन्छ।
