विद्यालय जाने उमेरका बालबालिकाका लागि नयाँ परिवेशमा आफूलाई अभ्यस्त गराउनु सहज कुरा होइन । प्रारम्भिक दिनहरूमा उनीहरू विद्यालयप्रति उत्साहित देखिए पनि केही समयपछि उनीहरू विद्यालय जान नचाहने प्रवृत्तिमा देखिन्छन् । रुने, चिच्याउने वा बहाना बनाउने जस्ता गतिविधिहरूले विद्यालयप्रतिको वितृष्णा झल्काउँछन् । यस्तो समस्या किन आउँछ, यसको समाधान के हुनसक्छ भन्ने विषयमा यहाँ चर्चा गरिनेछ ।

विद्यालयप्रति वितृष्णा जाग्नुका मुख्य कारणहरू

१. नयाँ परिवेश र अपरिचित मानिसहरू

विद्यालय जान थालेका बालबालिकाका लागि नयाँ वातावरण सहज बनाउनु जरुरी हुन्छ । घरमा आमाबुवाको माया, सुरक्षा, र सहजता पाएका उनीहरू विद्यालयमा अपरिचित शिक्षक, विद्यार्थी तथा वातावरणसँग घुलमिल हुन नसकेपछि असहज महसुस गर्छन् ।

२. शिक्षकको बालमैत्री व्यवहारको कमी

सबै शिक्षकले बाल मनोविज्ञान बुझेर व्यवहार नगर्दा बालबालिकामा डर र असहजता पैदा हुन्छ । बच्चाहरू खुला वातावरणमा रमाउन चाहन्छन्, तर कक्षाकोठामा शिक्षण पद्धति कठोर र अनुशासनमा केन्द्रित हुँदा उनीहरू असहज महसुस गर्छन् ।

३. सहपाठीहरूसँग घुलमिल हुन नसक्ने समस्या

बालबालिका स्वभावैले चञ्चल र जिज्ञासु हुन्छन् । जब उनीहरू सहपाठीहरूसँग सहज महसुस गर्दैनन् वा साथी बनाउन गाह्रो हुन्छ, विद्यालयप्रति अरु नै वितृष्णा जाग्न सक्छ ।

४. घरको आरामदायी वातावरणको सम्झना

विद्यालय जाने उमेरका बच्चाहरू घरमा आमाबुवाको सामीप्यमा रमाउँछन् । घरमा सहजै खेल्न पाइने, आमाबाबुसँग समय बिताउने सुविधा विद्यालयमा नहुँदा उनीहरूले विद्यालयलाई ‘मजाको ठाउँ’ नभई बाध्यताको रूपमा लिन सक्छन् ।

५. बालबालिकाको स्वाभाविक चञ्चलता दबाइनु

बालबालिकाले हरेक कुरा आफ्नै तरिकाले अनुभव गर्दै सिक्न चाहन्छन् । विद्यालयमा उनीहरूलाई बढी चकचक गर्न नदिने, उफ्रिन नदिने, मनपरी हिँडडुल गर्न रोक लगाइने हुँदा सिकाइ प्रक्रिया रोचक नभई कष्टकर महसुस हुन्छ ।

६. अनुशासनका नाममा कठोर नियमहरू

अनुशासन आवश्यक भए पनि, जबरजस्ती कठोर नियम लगाउँदा बालबालिकामा असहजता पैदा हुन्छ । घरमा स्वतन्त्र खेलेका बालबालिकालाई विद्यालयमा एकै ठाउँमा बस्न बाध्य पार्दा उनीहरूलाई तनाव हुन सक्छ ।

७. घोकन्ते शिक्षण पद्धति

विद्यालयमा खेल्न नदिएर घोकन्ते पद्धतिमा ध्यान दिँदा बालबालिकाको सिकाइप्रति रुचि कम हुँदै जान्छ । खेलको माध्यमबाट सिकाइ प्रभावकारी हुन्छ, तर नेपालमा अझै पनि खेल आधारित सिकाइ प्रविधिको उपयोग न्यून छ ।

८. प्रतिस्पर्धाको बोझ

विद्यालयमा राम्रो अंक ल्याउनु वा कक्षा प्रथम हुनु नै सफलता मान्ने संस्कृतिले बालबालिकालाई अनावश्यक प्रतिस्पर्धामा धकेल्छ । जब बच्चाहरू आफूलाई अरूसँग तुलना गरिएको महसुस गर्छन्, उनीहरूमा निराशा पैदा हुन सक्छ ।

समाधान: विद्यालयलाई कसरी बालमैत्री बनाउने ?

१. नयाँ परिवेशमा अभ्यस्त गराउने

विद्यालयको पहिलो केही दिनमा अभिभावक, शिक्षक, र विद्यार्थीबीच घनिष्ठ सम्बन्ध विकास गर्न आवश्यक छ । बालबालिकालाई विद्यालय नयाँ ठाउँ जस्तो होइन, दोस्रो घर जस्तो लाग्नुपर्ने हुन्छ ।

२. शिक्षकको बालमैत्री भूमिका

शिक्षकहरूले बालबालिकासँग मैत्रीपूर्ण व्यवहार अपनाउनुपर्छ । डरको सट्टा प्रेमको भाषा बुझाउने शिक्षक नै प्रभावकारी शिक्षक हुन् ।

३. सहपाठीहरूसँग मित्रता बढाउने

विद्यालयमा बालबालिकालाई आपसी संवाद र खेलकुदका माध्यमबाट सहजै एक-अर्कासँग घुलमिल गराउनुपर्छ ।

४. घर र विद्यालयको तालमेल मिलाउने

घरमै आमाबुबाले विद्यालयबारे सकारात्मक धारणा बनाइदिनुपर्छ । विद्यालय रमाइलो ठाउँ हो भन्ने सन्देश बालबालिकालाई दिन सकियो भने उनीहरू खुशीसाथ विद्यालय जान तयार हुन्छन् ।

५. अनुशासनलाई लचकदार बनाउने

अनुशासनको नाममा बालबालिकालाई दबाउनु हुँदैन । उनीहरूको स्वाभाविक चञ्चलता, जिज्ञासा, र खोजी प्रवृत्तिलाई सही दिशामा लैजानु पर्छ ।

६. सिकाइलाई खेलकुदसँग जोड्ने

पाठ्यपुस्तक केन्द्रित शिक्षण विधिलाई खेल, चित्रकला, अभिनय, र अन्य क्रियाकलापहरूसँग जोड्नुपर्छ । बालबालिकाले खेलेर सिक्दा बढी प्रभावकारी हुन्छ ।

७. प्रतिस्पर्धा भन्दा व्यक्तिगत क्षमता अनुसार सिकाइ

सबै बालबालिकाको सिक्ने क्षमता फरक हुन्छ । शिक्षकहरूले व्यक्तिगत क्षमताको कदर गर्दै प्रत्येक बालबालिकाको प्रतिभा पहिचान गर्नुपर्छ ।

८. अभिभावकले विद्यालयका गतिविधिमा चासो देखाउने

विद्यालयमा के भइरहेको छ भन्नेबारे अभिभावक जानकार हुनु जरूरी छ । बालबालिकाले विद्यालयमा सहज महसुस गरिरहेका छन् कि छैनन्, यसमा अभिभावक सतर्क हुनुपर्छ ।

निष्कर्ष

बालबालिकाले विद्यालयमा रमाउन सकून्, सिकाइलाई बोझ नभई रमाइलो अनुभवको रूपमा लिऊन् भन्ने वातावरण सिर्जना गर्न विद्यालय, शिक्षक, र अभिभावक तीनै पक्षको भूमिका महत्त्वपूर्ण हुन्छ । अनुशासन, प्रतिस्पर्धा, र कठोर शिक्षण पद्धतिले भन्दा प्रेम, प्रेरणा, र खेल आधारित सिकाइले विद्यालयलाई बालमैत्री बनाउन मद्दत गर्छ । जब बालबालिकाले विद्यालयलाई दोस्रो घरको रूपमा स्वीकार्छन्, तब मात्र उनीहरू अध्ययनमा रुचि राख्नेछन् र उनीहरूको समग्र विकास सम्भव हुनेछ ।