आयुर्वेदमा नुहाउने नियम र उत्तम तरिकाको बारेमा कुरा गर्दा यो प्राचीन चिकित्सा पद्धति स्वास्थ्य र जीवनशैलीका लागि समग्र दृष्टिकोण प्रदान गर्छ । यसले खानपान, व्यायाम, निद्रा र व्यक्तिगत सरसफाइलाई महत्वपूर्ण मान्छ । नुहाउने अर्थात् स्नान पनि आयुर्वेदमा दैनिक दिनचर्या (दिनचर्या) को अभिन्न अंग हो, जसले शारीरिक, मानसिक र आध्यात्मिक स्वास्थ्यलाई सन्तुलनमा राख्छ । आयुर्वेदमा नुहाउने नियमहरू मौसम, व्यक्तिको प्रकृति जस्तै वात, पित्त, कफ, उमेर र स्वास्थ्य अवस्थाअनुसार फरक-फरक हुन्छन् ।

आयुर्वेदमा स्नानको महत्व धेरै ठूलो छ किनभने यो केवल शारीरिक सफाइभन्दा बढी हो । यो एक शुद्धिकरण प्रक्रिया हो, जसले शरीरको तापक्रम सन्तुलन गर्छ, रक्तसञ्चार सुधार्छ, तनाव कम गर्छ र मनलाई शान्त बनाउँछ। चरक संहिता र सुश्रुत संहिता जस्ता आयुर्वेदिक ग्रन्थहरूमा स्नानलाई दीर्घायु र स्वास्थ्यको आधार मानिएको छ । स्नानले शरीरमा जम्मा भएको फोहोर, पसिना र विषाक्त पदार्थ (आम) हटाउँछ, छालालाई स्वस्थ राख्छ र त्रिदोष अर्थात् वात, पित्त, कफलाई सन्तुलनमा ल्याउँछ ।

आयुर्वेदमा नुहाउने समयको पनि विशेष महत्व छ र सही समयमा नुहाउँदा शरीर र मन दुवैलाई फाइदा पुग्छ। बिहानको स्नान, जसलाई प्रभात स्नान भनिन्छ, आयुर्वेदअनुसार सूर्योदयको समयमा वा त्यसको केही समयपछि गर्नु उत्तम मानिन्छ । यो समयमा स्नानले रातभर शरीरमा जम्मा भएको अशुद्धि हटाउँछ र दिनभरको लागि ऊर्जा प्रदान गर्छ । बिहानको स्नानले मन शान्त हुन्छ, रक्तसञ्चार बढ्छ र दिनचर्या नियमित हुन्छ ।

खाना खानुअघि स्नान गर्न आयुर्वेदमा सुझाव दिइएको छ, किनकि यसले पाचन शक्ति (अग्नि) लाई बलियो बनाउँछ । तर खाना खाएपछि तुरुन्तै नुहाउनुहुँदैन, किनकि यसले पाचन प्रक्रियालाई बाधा पुर्याउँछ। खाना खाएको कम्तीमा २-३ घण्टापछि मात्र स्नान गर्नुपर्छ। मौसमअनुसार समय पनि फरक हुन्छ; गर्मीमा दिनको दुई पटक बिहान र दिउँसो स्नान गर्न सकिन्छ, तर जाडोमा एक पटक बिहान मात्र पर्याप्त हुन्छ ।

नुहाउने उत्तम तरिकाको कुरा गर्दा आयुर्वेदमा स्नानको प्रक्रिया पनि विशेष हुन्छ र पानीको तापक्रम, प्रयोग हुने सामग्री र प्रक्रियालाई ध्यान दिइन्छ। सामान्य नियमअनुसार नुहाउनको लागि हल्का तातो वा कोठाको तापक्रमको पानी प्रयोग गर्नुपर्छ । धेरै तातो पानीले छालाको प्राकृतिक तेल हटाउँछ र वात दोष बढाउँछ। मौसमअनुसार गर्मीमा चिसो वा कोठाको तापक्रमको पानी उपयुक्त हुन्छ, भने जाडोमा हल्का तातो पानीले नुहाउनु राम्रो हुन्छ । टाउकोमा चिसो पानी प्रयोग गर्नुपर्छ, किनकि धेरै तातो पानीले कपाल झर्ने, टाउको दुख्ने र आँखाको समस्यालाई बढाउन सक्छ । स्नानको क्रममा पहिले टाउकोमा पानी हाल्नुपर्छ, त्यसपछि हात, खुट्टा र अन्तमा पुरै शरीरमा पानी खन्याउनुपर्छ । यसले शरीरको तापक्रमलाई सन्तुलनमा राख्छ र मस्तिष्कलाई शान्त बनाउँछ ।

आयुर्वेदले रासायनिक साबुनको सट्टा प्राकृतिक सामग्री प्रयोग गर्न जोड दिन्छ। उबटन जस्तै बेसार, चन्दन, मुल्तानी माटो वा बेसनले शरीर सफा गर्न सकिन्छ, जसले छालालाई पोषण दिन्छ र प्राकृतिक चमक ल्याउँछ । हर्बल पानी जस्तै नीम, तुलसी वा गुलाबको पानीमा उमालेर स्नान गर्दा छाला स्वस्थ हुन्छ र संक्रमणबाट बचाउँछ । स्नान गर्नुअघि तिल वा नरिवलको तेलले हल्का मसाज गर्नाले वात दोष सन्तुलन हुन्छ र छाला नरम हुन्छ । स्नानको अवधि धेरै लामो समयसम्म गर्नुहुँदैन र १०-१५ मिनेटको स्नान पर्याप्त हुन्छ । लामो समयसम्म पानीमा बस्दा छालाको प्राकृतिक तेल हराउँछ ।

प्रकृति (दोष) अनुसार स्नानको तरिका पनि आयुर्वेदमा फरक हुन्छ । वात प्रकृतिका व्यक्तिहरूको छाला सुख्खा हुने र चिसो सहन नसक्ने हुन्छ, त्यसैले उनीहरूले हल्का तातो पानी र तेल मसाजसहित स्नान गर्नुपर्छ । तिलको तेल वा घ्यू प्रयोग गर्न सकिन्छ । पित्त प्रकृतिका व्यक्तिहरूको छाला संवेदनशील र गर्मी सहन नसक्ने हुन्छ, त्यसैले उनीहरूले चिसो वा कोठाको तापक्रमको पानी प्रयोग गर्नुपर्छ । चन्दन वा गुलाबको पानी लाभकारी हुन्छ । कफ प्रकृतिका व्यक्तिहरूको छाला तैलीय र चिसो तथा भारी महसुस हुने हुन्छ, त्यसैले उनीहरूले हल्का तातो पानी र उबटन जस्तै बेसन वा मुल्तानी माटो प्रयोग गर्नुपर्छ ।

स्नान गर्दा बेवास्ता गर्नुपर्ने कुराहरूको बारेमा आयुर्वेदले केही सुझाव दिन्छ । खाना खाएपछि तुरुन्तै स्नान गर्नुहुँदैन, किनकि यसले पाचनमा बाधा पुर्याउँछ । धेरै तातो पानी प्रयोग गर्नुहुँदैन, किनकि यसले छाला सुख्खा बनाउँछ र कपाल झर्न सक्छ । बिरामी अवस्थामा स्नान गर्नुहुँदैन; ज्वरो, रुघाखोकी वा कमजोरी भएको बेला स्नान नगरी तातो पानीले स्पन्ज गर्न सकिन्छ । राति ढिलो स्नान गर्नुहुँदैन, किनकि रातिको स्नानले वात दोष बढ्न सक्छ, त्यसैले विशेष अवस्थाबाहेक बिहान स्नान गर्नु उत्तम हुन्छ ।

स्नानका फाइदाहरूको कुरा गर्दा आयुर्वेदिक नियमअनुसार स्नान गर्दा शारीरिक सफाइ हुन्छ, जसले पसिना, फोहोर र मृत कोशिकाहरू हटाउँछ। मानसिक शान्ति प्राप्त हुन्छ, किनकि स्नानले तनाव कम गर्छ र मन ताजा हुन्छ । रक्तसञ्चार सुधार हुन्छ, किनकि तातो पानीले रक्तनलीहरू खुल्छन् । छाला स्वस्थ हुन्छ, किनकि प्राकृतिक सामग्रीले छालाको पोषण हुन्छ र चमक आउँछ। दोष सन्तुलनमा रहन्छन्, जसले वात, पित्त र कफलाई सन्तुलनमा राख्छ ।

अन्त्यमा, आयुर्वेदमा नुहाउनु केवल शारीरिक सफाइको प्रक्रिया मात्र होइन, यो स्वास्थ्य र सन्तुलनको आधार हो । बिहानको समयमा हल्का तातो वा प्रकृतिअनुसारको पानी प्रयोग गरेर, प्राकृतिक सामग्रीसहित स्नान गर्नु उत्तम मानिन्छ । स्नानको क्रम, पानीको तापक्रम र प्रयोग हुने सामग्रीले व्यक्तिको दोष र मौसमअनुसार फरक पर्छ । वात प्रकृतिका लागि तातो पानी र तेल मसाज, पित्तका लागि चिसो पानी र चन्दन, र कफका लागि उबटनसहितको स्नान लाभकारी हुन्छ । साथै, खाना खाएपछि तुरुन्तै स्नान नगर्ने, धेरै तातो पानी प्रयोग नगर्ने र बिरामी अवस्थामा स्नानबाट बच्ने जस्ता नियमहरू पालना गर्नुपर्छ ।

आयुर्वेदिक स्नानको नियम पालना गर्दा शारीरिक सफाइसँगै मानसिक शान्ति, रक्तसञ्चार सुधार र छालाको स्वास्थ्यमा सुधार हुन्छ । यो प्राकृतिक र सरल विधिले जीवनशैलीलाई स्वस्थ र सन्तुलित बनाउँछ । यदि कुनै स्वास्थ्य समस्या छ भने, स्नानको तरिकाबारे चिकित्सक वा आयुर्वेद विशेषज्ञसँग परामर्श गर्नु उचित हुन्छ । आयुर्वेदको यो ज्ञानलाई अपनाएर स्वस्थ र स्फूर्त जीवन जिउन सकिन्छ ।