मेथी एक प्राचीन औषधीय वनस्पति हो, जुन आयुर्वेदिक चिकित्सा प्रणालीमा हजारौं वर्षदेखि प्रयोग हुँदै आएको छ । यसका पात, दाना र पेस्ट विभिन्न रोगहरूको उपचारका लागि उपयोग गरिन्छ । विशेष गरी मधुमेह नियन्त्रण गर्न र कोलेस्टेरोल घटाउन यसलाई उपयोगी मानिन्छ । तर, के यसको प्रभाव वैज्ञानिक रूपमा प्रमाणित छ? यस लेखमा, मेथीको औषधीय गुण, यसको प्रभावकारिता, र वैज्ञानिक प्रमाणबारे विस्तृत रूपमा चर्चा गरिनेछ ।
मेथी के हो?
मेथी (Trigonella foenum-graecum) एक मसला मात्र होइन, यो स्वास्थ्यका लागि उपयोगी औषधि पनि हो । यसको दानामा फाइबर, प्रोटिन, आइरन, भिटामिन B, र एन्टिअक्सिडेन्ट जस्ता पोषक तत्व पाइन्छ ।
१. मेथीले मधुमेह नियन्त्रण गर्छ?
मधुमेह (डायबेटिज) शरीरमा रक्त शर्कराको असन्तुलनका कारण हुने रोग हो । अनुसन्धानहरूले देखाएका छन् कि मेथीले रक्त शर्कराको स्तरलाई नियन्त्रण गर्न सहयोग गर्छ ।
कसरी काम गर्छ?
- फाइबरको उच्च मात्रा – मेथीमा रहेको घुलनशील फाइबरले खाना पचाउने प्रक्रियालाई सुस्त बनाउँछ, जसले गर्दा रक्त शर्कराको स्तर चाँडै बढ्न पाउँदैन ।
- इन्सुलिन संवेदनशीलता सुधार गर्छ – मेथीमा पाइने ‘ग्ल्याक्टोम्यानन’ नामक तत्वले शरीरमा इन्सुलिनको प्रभावकारिता बढाउँछ ।
- ग्लुकोज अवशोषण कम गर्छ – पेटमा खाना पच्दा रक्त प्रवाहमा जाने ग्लुकोजको मात्रालाई नियन्त्रण गर्छ ।
वैज्ञानिक प्रमाण
- एउटा अध्ययन अनुसार, दैनिक १० ग्राम मेथीको सेवनले टाइप २ मधुमेह भएका व्यक्तिहरूमा रक्त शर्कराको स्तर उल्लेखनीय रूपमा घटाएको पाइयो ।
- भारतमा गरिएको अनुसन्धानअनुसार, बिहान खाली पेट मेथीको पानी सेवन गर्ने व्यक्तिहरूको मधुमेह नियन्त्रणमा सकारात्मक प्रभाव देखिएको छ ।
२. मेथीले कोलेस्टेरोल घटाउँछ?
कोलेस्टेरोल बढी भएपछि मुटु रोगको सम्भावना बढ्छ । मेथीले शरीरमा खराब कोलेस्टेरोल (LDL) कम गर्दै राम्रो कोलेस्टेरोल (HDL) बढाउन मद्दत गर्छ ।
कसरी काम गर्छ?
- फाइबरले कोलेस्टेरोल कम गर्छ – मेथीमा भएको फाइबरले आन्द्रामा कोलेस्टेरोलको अवशोषण रोक्छ ।
- कोलेस्टेरोललाई बाहिर निकाल्छ – यसमा रहेको ‘सैपोनिन’ तत्वले शरीरबाट अतिरिक्त कोलेस्टेरोललाई बाहिर निकाल्न मद्दत गर्छ ।
- लिभर फङ्सन सुधार गर्छ – यसले लिभरलाई स्वस्थ राख्न मद्दत गर्छ, जसले कोलेस्टेरोल उत्पादनलाई सन्तुलित राख्छ ।
वैज्ञानिक प्रमाण
- अनुसन्धान अनुसार, ८ हप्तासम्म मेथीको सेवन गर्दा कुल कोलेस्टेरोल १४% र LDL कोलेस्टेरोल १७% ले घटेको पाइयो ।
- अमेरिकामा गरिएको अध्ययनअनुसार, मेथी सेवन गर्ने व्यक्तिहरूमा ट्राइग्लिसराइड (रक्त बोसो) को मात्रा ३०% सम्म घटेको पाइयो ।
३. मेथी सेवन गर्ने तरिका
- मेथीको पानी – रातभर पानीमा भिजाएको मेथी बिहान खाली पेट पिउँदा लाभदायक हुन्छ ।
- मेथीको चिया – तातोपानीमा मेथी उमालेर चिया बनाएर पिउन सकिन्छ ।
- मेथीको पाउडर – नियमित रूपमा भोजनमा मेथीको धूलो मिसाएर खान सकिन्छ ।
- मेथीको परिकार – तरकारी, दाल, पराठा वा अचारमा प्रयोग गर्न सकिन्छ ।
४. मेथी सेवन गर्दा ध्यान दिनुपर्ने कुराहरू
- अधिक मात्रा सेवन नगर्नुहोस् – दिनमा १५-२० ग्राम भन्दा बढी मेथी खानुहुँदैन, किनभने यसले पाचन समस्याहरू निम्त्याउन सक्छ ।
- रक्तचाप कम हुनसक्छ – मधुमेह वा रक्तचापका बिरामीहरूले चिकित्सकको सल्लाह बिना अत्यधिक प्रयोग गर्नुहुँदैन ।
- गर्भवती महिलाले ध्यान दिनुपर्छ – अत्यधिक मेथी सेवनले गर्भवती महिलामा संकुचन (contraction) ल्याउने सम्भावना हुनसक्छ ।
अन्त्यमा, मेथीले वास्तवमै मधुमेह नियन्त्रण गर्न र कोलेस्टेरोल घटाउन मद्दत गर्छ भन्ने वैज्ञानिक प्रमाणहरू छन् । यसमा भएका फाइबर, एन्टिअक्सिडेन्ट, र जैविक यौगिकहरूले रक्त शर्करा सन्तुलित राख्न, इन्सुलिनको कार्यक्षमता सुधार गर्न, तथा खराब कोलेस्टेरोल घटाउन महत्वपूर्ण भूमिका खेल्छ ।
तर, यसको प्रभाव व्यक्तिगत स्वास्थ्य अवस्था, सेवन गर्ने मात्रा, र जीवनशैलीमा निर्भर गर्छ । त्यसैले, मेथीलाई औषधिको रूपमा प्रयोग गर्नुभन्दा पहिले चिकित्सक वा पोषण विशेषज्ञको सल्लाह लिनु उचित हुन्छ । सही तरिकाले प्रयोग गरिएमा मेथी एउटा सस्तो, प्राकृतिक, र प्रभावकारी समाधान हुनसक्छ ।
