हाम्रो भान्साको अभिन्न अंग हो– नुन । खानाको स्वाद बढाउनदेखि शरीरको कार्य सञ्चालनमा समेत यसको ठूलो भूमिका हुन्छ । तर, नुनको सही मात्रा र प्रकारबारे हामी कमै सचेत हुन्छौं । कति र कस्तो नुन खाने भन्ने कुराले हाम्रो स्वास्थ्यमा गहिरो प्रभाव पार्छ । यो लेखमा नुनको महत्व, सही प्रयोग र स्वस्थ रहन अपनाउनुपर्ने तरिकाबारे चर्चा गरौं ।
नुनको आवश्यकता किन ?
नुनमा हुने सोडियम र क्लोराइडले शरीरमा तरल पदार्थको सन्तुलन कायम राख्छ, स्नायु सञ्चालनमा सहयोग गर्छ र मांसपेशीको संकुचनमा भूमिका खेल्छ । तर, आवश्यकताभन्दा कम वा बढी नुनले स्वास्थ्यमा समस्या निम्त्याउँछ । विश्व स्वास्थ्य संगठन (WHO) का अनुसार, एक वयस्कले दैनिक ५ ग्राम (लगभग एक चम्चा) भन्दा कम नुन खानु उपयुक्त हुन्छ । यो मात्रा सोडियममा २ ग्राम (२००० मिलिग्राम) बराबर हो ।
कस्तो नुन स्वस्थकर ?
बजारमा विभिन्न प्रकारका नुन पाइन्छन्– साधारण टेबल नुन, हिमालयन गुलाबी नुन, समुद्री नुन, आयोडिनयुक्त नुन आदि । कुन छान्ने त?
आयोडिनयुक्त नुन: थाइरोइड स्वास्थ्यका लागि आयोडिन आवश्यक हुन्छ । नेपालजस्ता पहाडी क्षेत्रमा आयोडिनको कमी हुने भएकाले यो नुन प्रयोग गर्नु फाइदाजनक छ ।
हिमालयन गुलाबी नुन: यसमा सोडियमसँगै म्याग्नेसियम, पोटासियमजस्ता खनिज पाइन्छ । तर, यसको फाइदा वैज्ञानिक रूपमा पूर्ण प्रमाणित छैन ।
समुद्री नुन: प्राकृतिक रूपमा खनिज तत्व हुन्छ, तर प्रदूषणको जोखिम पनि उत्तिकै हुन्छ ।
प्रशोधित टेबल नुन: यो सस्तो र सुलभ हुन्छ, तर धेरै प्रशोधनले प्राकृतिक गुण हराउँछ ।
विशेषज्ञहरू प्राकृतिक र कम प्रशोधित नुनलाई प्राथमिकता दिन सुझाउँछन्, तर सबैभन्दा ठूलो कुरा– प्रयोगको मात्रा नै हो ।
धेरै नुनको हानि
नेपालमा औसतमा एक व्यक्तिले दैनिक १०-१२ ग्राम नुन खाने गरेको अध्ययनले देखाएको छ, जुन सिफारिस गरिएको भन्दा दोब्बर हो । धेरै नुनले उच्च रक्तचाप, मुटुरोग, मिर्गौलाको समस्या र हड्डी कमजोर हुने जोखिम बढाउँछ । खासगरी, प्रशोधित खाना (जस्तै– चाउचाउ, चिप्स, अचार) मा लुकेको सोडियमले हामीलाई थाहै नदिई नुनको मात्रा बढाइरहेको हुन्छ ।
कम नुनको असर
नुन एकदमै कम खाँदा पनि शरीरमा सोडियमको कमी हुन सक्छ, जसले थकान, मांसपेशी दुखाइ र टाउको दुख्ने समस्या ल्याउँछ । तर, यो अवस्था सामान्य खानपानमा कमै देखिन्छ ।
स्वस्थ बानी कसरी अपनाउने?
मात्रा नियन्त्रण: एक चम्चाभन्दा कम नुन दैनिक प्रयोग गर्नुहोस् । खाना पकाउँदा नुन कम राखेर मसला र जडीबुटी (जस्तै– लसुन, अदुवा, धनियाँ) को स्वाद थप्नुहोस् ।
प्याकेटबन्द खाना कम: चाउचाउ, बिस्कुटजस्ता खानामा सोडियमको मात्रा धेरै हुन्छ । लेबल पढेर छान्नुहोस् ।
प्राकृतिक स्वाद: सलाद, फलफूल र काँचो तरकारीमा नुनको सट्टा कागती, खुर्सानी वा पुदिना प्रयोग गर्नुहोस् ।
आफ्नै मापन: नुनको स्वादमा बानी परेको छ भने बिस्तारै कम गर्दै जानुहोस् । एक-दुई हप्तामै जिब्रोले कम नुनको स्वाद स्वीकार्छ ।
रोचक तथ्य
– पुरानो समयमा नुन यति मूल्यवान् थियो कि रोमन सैनिकको तलब नै नुनले दिने चलन थियो । त्यहीबाट अंग्रेजी शब्द “Salary” आएको हो ।
– एक चम्चा अचारमा ५००-१००० मिलिग्रामसम्म सोडियम हुन सक्छ, जुन दैनिक आवश्यकताको आधा हो ।
निष्कर्ष
नुन स्वास्थ्यको शत्रु होइन, तर सही मात्रा र प्रकारको प्रयोगले मात्र फाइदा पुर्याउँछ । कम प्रशोधित, आयोडिनयुक्त वा प्राकृतिक नुन छान्नुहोस् र दैनिक ५ ग्रामभन्दा कम खानुहोस् । भान्सामा सानो सचेतनाले ठूलो स्वास्थ्य लाभ दिन्छ । स्वाद र स्वास्थ्यको सन्तुलनका लागि आजैबाट नुनको प्रयोगमा ध्यान दिनुहोस्!
